Colloquia

8go stycznia, 2016
Nowica, koło Gorlic. Bliski doskonałości jest tu nasz spektakl domowy, Herodowy. Ludzie reagują tak samo, jak na początku, w latach 80tych. Coś przejmującego jest w tych reakcjach. Ta oczywistość przyzwalania, zgody na nasze wyłączenia światła w ich mieszkaniach, niemalże zaraz po przekroczeniu progu. W końcu jesteśmy „obcy” ludzie. Nadal, po tylu latach, choć odrobinę już oswojeni.

15 stycznia, 2017

Ciągle w kolędowaniu nie objawiło się jeszcze to, co przeczuwam, że jest. Czy uda się w końcu znaleźć? A co dopiero opisać! Ściganie sensu. Jest coraz bliżej, ale możliwość spełnienia ucieka, chowa się. Powiada: może w następnym sezonie. Chyba jestem coraz bardziej kolędnikiem pedagogiem. Orszak kolędniczy jest wędrującą szkołą, szkółką leśną, górską. Z jednej strony próby sformułowania ludzkiego sensu tego obyczaju. Z drugiej siła, magnetyzm wspólnoty. Przerzucanie niewidzialnych mostów.

12 stycznia, 2018
Kolędowanie, żeby było żywe, zawsze musi być twórczością. W ustalonych, niemal hieratycznych formach, w „stągwiach” musi przepływać nowa energia i nowa emocja. Trzeba dużo z siebie dać. Emocja, ogień. Przy tym ogniu można stworzyć coś jeszcze. Kolędowanie może być pożywką dla nowych form, wypowiedzi aktualnych, dla szopki noworocznej.

14 stycznia 2008
Doświadczenie kolędowania można by opisać przez porównanie do rodzenia. Choć rodzenie, ten żywioł mogę sobie jedynie wyobrazić. Jednak rodzenie i to nasze kolędowanie mają coś wspólnego, jedno i drugie trudno jest zdokumentować. Wymyka się. Działa jakaś siła poza kontrolą. Zaskakuje nas. To inna rzeczywistość, inne doznanie. Bolesne i piękne. Coś, co chce pozostać w ukryciu, poza zwyczajnym biegiem rzeczy. Przychodzą na myśl też te wszystkie relacje dawniejszych kolędników, że czeka się na to cały rok, na to najważniejsze. Że w tym jest sens życia. Poza tym pustka.

Kolędowanie ma niezwykłą dynamikę, niezwykły przebieg. Zawsze tyle rzeczy zaskakuje. Uruchamia się wielka ilość energii, która nigdy się nie wyczerpuje. Nawet kiedy dochodzi się już do kresu, nagle energia odradza się. Niedawno Eloisa, która przyjechała na naszą alelujkę z Brazylii, opowiadała o chodzeniu po domach z „Królami” w stanie Bahia. W Święto Trzech Króli i później. Opowiada, jak wyczerpani drogą i wysiłkiem „Króle” odzyskują nagle energię. Wystarczy jakiś gest, zachowanie kolejnego gospodarza. Gdy śpiewają przed drzwiami pieśń o świętym Sebastianie wszyscy stoją wyprostowani, nie tańczą. Chodzi o to, by ich wpuszczono. Dokładnie tak jest i u nas.

15 stycznia, 2008
Bóg jako pretekst. Gdy chodzę po Dąbrowie i Nowicy, przez tyle lat, kolędując, śpiewając, powtarzając słowa w rodzaju Bóg, Chrystus, Maryja. Ja bezbożnik, ateista… Jednak żeby śpiewać, żeby śpiewać dobrze, muszę w jakimś stopniu dawać wiarę tym słowom. Są one częścią tego, co akceptuję, kolędowania.
„Bóg się notą staje, w ziemskie schodząc kraje.” Oto kwintesencja kolędy. Przeczytałem to w nowej książce Bartmińskiego. Nota, dawniej nuta.
Po powrocie wykańczamy redakcyjnie tom „Inna szkoła teatralna”. Przypomniałem sobie nagle tamto dawne zdarzenie podczas kolędowania w Nowicy. Gościliśmy u Jana Szymczyka, miejscowego muzykanta. Tego dnia spaliśmy nieco dłużej, z rana zaś do gospodarza przyszedł jakiś gość. Dopytywał się, co za jedni, ci, co śpią pokotem na sianie. Pan Janek, po cichu: – To taka szkoła. Szkoła nauki i kultury.
Jeśli dobrze pamiętam, powiedział też, że to taka szkoła, która wędruje, która jest w podróży.

16 stycznia 2008
Nowica. Mirek ma pomysł, by obok drogi, między dwoma domami, dolnym i górnym postawić pomnik pana Janka. Wzór plastyczny jest świetny. Zdjęcie, na którym pan Janek w podkoszulce, w dziwnym berecie trzyma na ręku futerał ze skrzypcami. Wygląda to tak, jakby trzymał psa. Mirek twierdzi, że pan Janek na tym zdjęciu wygląda niezwykle młodo.

16 stycznia, 2008
Po drodze do Nowicy zatrzymujemy się w Dąbrowie. Nazajutrz, gdy odbyło się coś takiego jak próba generalna, lub prolog naszego kolędowania Krzyś Wrona opowiada ciekawe historie. Dziś o swoim i Darii ślubie. Ślub odbył się na szczycie góry Święty Krzyż. Była ona kiedyś pogańska. Krzyś zapytał o zgodę przeora. Tekst przysięgi małżeńskiej ułożyli sami małżonkowie. Początek był taki mniej więcej.
„ Ponieważ najpewniejszą rzeczą jest niepewność, nie mogę Ci nic przyrzekać…” Narzeczeni udali się na górę boso, idąc na czele orszaku. Obrączki zabrali ze sobą, zrobione były z wikliny.

Asia Zbiegień opowiada o tym, jakie znaczenie miało nasze kolędowanie w jej życia. Jest w tej relacji odwaga, otwartość. Kiedyś potrafiła z tą samą śmiałością zakomponować wiersz Suryna w przebiegu Missy.

20 stycznia, 2012
Pojawił się w górach, w Nowicy. Jakby z nieba spadł, albo z innej czasoprzestrzeni. Opowiada, że mieszka w Bartnem. Pamięta, jak przyjechaliśmy kolędować i on się do nas przyłączył. Był wtedy nastolatkiem. – Do końca życia tego nie zapomnę. Opowiada o Stryjku, naszym wspólnym znajomym. Stryjek zjeżdżał z góry na rowerze, przewrócił się i zginął. Zaprasza do Bartnego. Musimy koniecznie go odwiedzić. Przedstawia się. Jego nazwisko Gbur.

Kiko często mówił: „Ile pokory trzeba mieć w sobie, ile skromności”. Stwierdzenie to dotyczyło przede wszystkim kondycji aktora, lecz nabierało konkretnego znaczenia, gdy tak jak on było się kimś znanym, kimś ważnym w swoim kraju, biorącym udział w artystycznym i politycznym życiu Santiago, kimś kto znał osobiście Nerudę, śpiewał z Violetą Parra, w innych momentach życia bywał aktorem znanych teatrów, jak Compagnia dei Quattro we Włoszech, kimś kto spotykał Ginsberga i inne sławy świata sztuki…

W czasach rządów Allende Kiko pracował jako reżyser 9 Kanału TV Uniwersytetu Chilijskiego, którego programy cieszyły się ogromną popularnością i wielokrotnie dowiodły swej wielkiej siły sprawczej. Po przewrocie za taką pracę groziły prześladowania, więzienie i tortury i było to przyczyną nagłego wyjazdu Kika i Any Marii do Polski.
Ucieczka do przyszłości okazała się podróżą na inną planetę, różniącą się od Chile pod każdym względem. Jej mieszkańcy zachowywali ciszę w środkach komunikacji publicznej, a jeśli rozmawiali to półgłosem, wydając szeleszczące dźwięki w niepojętym języku. Przybysze z Chile spotykali się jednak z powszechną sympatią: od razu dostali mieszkanie w Warszawie, Kiko został zatrudniony w TV polskiej, Ana María rozpoczęła studia nad tkaniną artystyczną na warszawskiej ASP. Bardzo to wszystko doceniali (a nam wytykali, że nie widzimy pozytywnych stron socjalizmu) i potrafili się w Polsce odnaleźć, być wśród ludzi. Szybko nauczyli się języka. Ale kiedyś Kiko powiedział mi, że choć zgłaszał różne projekty, w polskiej TV nigdy nie pozwolono mu niczego zrealizować.
Po jakimś czasie przenieśli się z Warszawy do Krakowa. Mieszkali w bloku na Prokocimiu, w mieszkaniu na parterze, z oknami pełnymi kwiatów. Ich sąsiadami z naprzeciwka byli Cyganie i od razu zaistniało tam jakieś powinowactwo. „Jesteśmy jak oni, dzielimy ten sam los wygnańców!”, powiedziała Ana María w jakiejś trudnej chwili.

Kiko umiał przywołać piękno i siłę świata Południa, El Sur: wyczarowywał go z muzyki, rytmu, opowieści o ludziach i diabłach, o miłości i śmierci. Praca muzyczna i teatralna pod jego kierunkiem była niezwykłym doświadczeniem, żyliśmy tym. Było w tym tyle naszych marzeń i, choć tak inna, nasza tęsknota splatała się z tęsknotą Kika. Poznanie Wacka i Mutki, i miejsca jakim są Węgajty, stanowiło przełom dla całej naszej grupy. Kiko widział w tym szczęśliwe zrządzenie losu. Wacek przyjechał do Krakowa na nasz spektakl (dzięki pośrednictwu Józka Szkandery) i od razu zaprosił nas do Węgajt. Pamiętam długi marsz z Teatru do Jonkowa na przedstawienie, szliśmy w zimowym mroku prowadzeni latarenką Wacka, niosąc instrumenty, rekwizyty, swoje sny. I stały się nam Andy na Warmii, zatańczył indiański Diabeł, zagrały keny, bębny, charango, nad salą rozpiął skrzydła ogromny kondor z tkanin Any Marii. Pamiętam niespodziewane odkrycie, że ta sama siła, której szukaliśmy w Andach, istnieje tutaj wśród ludzi, w ich myśleniu, działaniach, determinacji. Oboje Kiko i Ana María byli pod wielkim wrażeniem odwagi kilkorga śmiałków, którzy porwawszy się z motyką na słońce zamieszkali w lesie, z małymi dziećmi, po to, żeby robić teatr w wiejskiej stodole. Zresztą my wszyscy! Za każdym razem gdy wracaliśmy do Węgajt, Kiko prosił, by pozostawić zbędne myśli przed progiem Teatru i otworzyć na wszystko, co może się tam zdarzyć. Bardzo podobała mu się węgajcka zasada „Jak już, to już!”, trafnie oddająca panującego tam ducha. Zawsze był bardzo ciekaw, co nowego w Węgajtach i cieszyły go kolejne osiągnięcia Teatru, świadczące o tym, że duch wciąż jest obecny, a zasada cały czas aktualna.

Na zdjęciu z zeszłego roku Kiko i Rodrigo (Roro) Hernández, który jako 14-letni chłopak mieszkał u Kików w Krakowie.

„Wspomnienie o Tadeuszu Szyłłejko”
Tadeusza poznałem, co naturalne, w Teatrze Węgajty. Ten teatr bowiem, jak magnes, przyciągał do siebie wielu ciekawych i wartościowych ludzi. Poza licznymi[i zmieniającymi się z wiekiem] aktorami – przybywali tu studenci z etnografii, teatrologii – i bez podziałów – wszyscy ludzie, których teatr istniejący na uboczu centrów kultury i miast – przyciągał do siebie. Tu właśnie poznałem radiowca – wrażliwą i mądrą Izę Walesiak, tu także różnych dziennikarzy, z których na pierwsze miejsce wybił się[bez specjalnych zawodów w tym „biegu”] dziennikarz olsztyński, Tadeusz Szyłłejko.
Śmiem powiedzieć, że polubiliśmy się z Tadeuszem, choć nasza znajomość nie przekroczyła spotkań w Teatrze Węgajty i licznych, czasem przypadkowych, rozmów, gdy spotykaliśmy się w Olsztynie. Mieliśmy wtedy wrażenie, że „nadajemy na tej samej fali” – że rozumiemy problemy kultury i sztuki, często związane z Węgajtami. To wcale nie było oczywiste dla Olsztyna. Inne są problemy teatralne dość prowincjonalnego miasta, inne awangardowego teatru mówiącego swoim, współczesnym językiem. I lukę tę zapełniał w prasie właśnie Tadeusz. Ogłosił on w prasie olsztyńskiej kilkanaście/kilkadziesiąt artykułów o Węgajtach, próbując pokazać miastu, jak wspaniałą „perłę” ma pod swoim bokiem. Czy Olsztyn to zrozumiał? Część ludzi na pewno. Ale odebranie przez marszałka województwa lichuteńkich, wartych pensji sprzątaczki, etatów instruktorów teatralnych Sobaszków i Niklausów pokazało, że Olsztyn potrafi chwalić się Teatrem i Scholą Węgajty – ale bezlitośnie patrzy, jak ci wspaniali artyści powoli umierają z głodu – i nie cofam tych słów!
Tym większa zasługa Tadeusza, że gdzie tylko mógł, pisał, jak wspaniałym fenomenem jest Teatr Węgajty. Jednym z pierwszych Jego artykułów był, opublikowany w Gazecie Warmii i Mazur[olsztyński dodatek do Gazety Wyborczej] szkic nazwany „Poza przemijającym czasem” z 8.11.93 roku. Pokazuje w nim i egzotyczna wtedy wyprawę z Olsztyna do Teatru Węgajty – jak też ich rolę w polskiej kulturze!

„Zaczynamy nie tylko pojmować rozumowo, ale i odczuwać emocjonalnie, niemal fizycznie – wszak temu właśnie służy teatr – czym jest kulturowe trwanie ponad pokoleniami, ponad przepływającym czasem. Spektakl niezwykły[chodzi o „Gospodę ku wiecznemu pokojowi” wg Tekstów Cz. Miłosza i Mikołaja z Wilkowiecka – przyp. A.S.], szerokim łukiem spinający teraźniejszość z przeszłością, dalszą i bliższą, stanowiącymi jedno – naszą duchową ojczyznę.”

Tadeusz miał świadomość „inności” Olsztyna i Teatru Węgajty. Ale w odróżnieniu, od często zawistnych , ludzi kultury z Olsztyna – uważał tą „inność” za skarb dany nam. Artykuł „Inny świat niedaleko Olsztyna” zaczyna od słów:

”Przed kilkoma laty, w sławnej Sali koncertowej Concertgebouf w Amsterdamie, zapytał mnie przygodny sąsiad z fotela, dowiedziawszy się, że mieszkam w Olsztynie w Polsce : „a czy zna pan teatr Wengajten?”

Próbował Tadeusz pokazać wartość naszego teatru podkreślając, jak wspaniali goście teatralni przybywają do Węgajt, by dawać swoje spektakle i współpracować z Teatrem Wiejskim. W swoich artykułach Tadeusz pisał o The Rose Teatre Company, wizycie Ninel Kameras-Kos, o Teatrze Pietruszki z Moskwy, profesorów teatrologii – Zbigniewa Osińskiego [także później prof..Lecha Kolankiewicza], Teatru Yaaled z Rzymu…itd…
Zacytuję tylko jeden fragment z artykułu „Jadą goście, jadą…”:

”Zaś w kościołach w Jonkowie czy Nowym Kawkowie mogą równie nieoczekiwanie zagrać i zaśpiewać światowej sławy wykonawcy muzyki dawnej, o których występ zabiegają największe sale koncertowe i instytucje muzyczne świata .Dominique Vellard, Marcel Peres i jego śpiewacy z „Ensamble Organum”. Ku zdumieniu całego środowiska artystycznego naszego kraju, że jest to możliwe gdzieś tam, na końcu świata, wśród śniegów…”

Dużą radością dla Teatru Węgajty były spotkania z zapraszanymi „bratnimi duszami”. Tak było i z tymi, powyżej wspomnianymi, także innymi, np. z Teatrem Szamocin i Jego szefową, Lubą Zarembińską…artykuł Tadeusza „Zszywanie pieśni” mówił nam o tym :

”Amatorski Teatr 44 z Szamocina przedstawił „Spowiedź w drewnie” Jana Wilkowskiego, pełną pysznego humoru historię starego świątkarza, który nie ma już sił, by wykończyć w drewnie rzeźbę Jezusa[…]Przedstawienie, rozgrywane prze siedmiu aktorów, powstało przed pięcioma laty, gdy Luba Zarembińska porzuciła teatr zawodowy i zaczęła pracę z grupą amatorów – ludzi w różnym wieku i różnych zawodów. Główną rolę gra Edmund Świerczyński, z zawodu krawiec, Chrystus – Kazimierz Hak jest na co dzień barmanem, pyskata i kokieteryjna święta Genowefa – siostrą PCK…”

Jak już padło nazwisko Jana Wilkowskiego, to nie mogę sam powstrzymać się od wspomnienia: Jana Wilkowskiego poznałem na jakimś konkursie lalkarskim w Białymstoku, był i tam, i w całej Polsce, niekwestionowanym mistrzem lalkarstwa. A gdy wieczorem bawiliśmy się w piwnicy ze studentami, pan Jan stanął na schodach i powiedział : „Podobno niektórzy moi studenci po cichu szepczą, że ja nie umiem śpiewać! Posłuchajcie” – i przecudnie zaśpiewał nam Guantanamera, aż wszyscy byliśmy zachwyceni. Kto inny na coś takiego by się zgodził? Pamiętam to od 1979 roku, a wspominam m.in. dlatego, że Luba Zarembińska była Jego uczennicą.
Ale dla Węgajt każdy gość był kimś najważniejszym :

”Zbierają na bilet powrotny .Po gościach z Szamocina wystąpił dziecięcy zespół Romów z Olsztyna, pracujący dopiero od półtora roku, pod opieką Ryszarda Choińskiego oraz Beaty Burakowskiej – Babułki…

I jeszcze jedno wspomnienie o „serdecznych gościach” – tym razem z Węgier…

„Kecskes Consort” – węgierski zespół muzyki dawnej, złożony z pięciu muzyków pod wodzą Andreasa Kecskesa wystąpił w środę wieczorem w kapitularzu zamkowym w Lidzbarku Warmińskim. Koncert ten był ostatnim akcentem międzynarodowego seminarium teatralnego „Bliższe ojczyzny”….

Ważne jest także tu miejsce. Mówi ono, że Teatr Wiejski Węgajty nie boczy się bynajmniej na Olsztyn czy inne miasta naszego regionu. Występuje chętnie na zamku w Olsztynie, w Lidzbarku, widziałem Jego spektakl także w Jezioranach i nawet w Lutrach. Występuje wszędzie, gdzie jest serdecznie zapraszany!
W Lutrach – jako kolędnicy. Bo jedna z najważniejszych działań Teatru Węgajty – to kolędowanie. „Sztuka w drodze”. I ten kierunek artyzmu „węgajckiego” wychwytuje Tadeusz Szyłłejko. Artykuł „Węgajty kolędują” pokazują odwiedziny tych kolędników w Domu Pomocy Społecznej w Jonkowie:

”…nie mogą się nachwalić Wacka Sobaszka i jego teatralnej grupy z „Węgajt”, którzy po całym dniu spędzonym na seminarium teatralnym i etnomuzykologicznym wpadli tutaj po sąsiedzku z kolędą.

„Odwiedzają nas bardzo często” – mówi dyrektor Maria Rabczun – zawsze z muzyką, wesoło. I nigdy niczego nie oczekują w zamian.”

Poniedziałkowa wizyta „Węgajt” i ich gości wypadła nadzwyczajnie…

Warto tu dodać, że współpraca z Domem Pomocy Społecznej w Jonkowie będzie się stale zacieśniać – aż do momentu, kiedy[chyba w 2005 roku] i aktorzy teatru, i żyjący w pomocnym im Domu – razem, na równych prawach, stworzą swoje pierwsze przedstawienie „Wesela”[m. in. na podstawie St. Wyspiańskiego]. A potem wszyscy grający z Domu Pomocy Społecznej – będą w kolejnych spektaklach istnieć jako aktorzy doskonale zintegrowani z tymi z Teatru Węgajty – patrz np. „Ulica Krokodyli” wg Brunona Schulza.
O „Synczyznie”, spektaklu opartym na „Ślubie” i „Transatlantyku” W. Gombrowicza pisał w 2004 roku Tadeusz. I był to chyba jeden z ostatnich Jego artykułów o Teatrze Węgajty.

„Co to znaczy „Synczyzna”? To ironiczne przeciwstawienie „Ojczyzny”, hipotetyczna domena synów, młodości …i niedojrzałości.
O uznanie „Synczyzny” w miejsce „Ojczyzny” wołał Gombrowicz z emigracji w Argentynie, gdy już dłużej nie dawał rady znosić śmieszności naszych narodowych zadęć, nadęć i patetycznych póz. […]

„Ślub” to głównie czarny i mętny sen Henryka o opuszczonej Polsce i o swoim domu rodzinnym zamienionym w obskurną spelunę.[…]

Spór o rolę Ojca to zarazem symboliczna dysputa o tradycji i jej degradacji, o porządku natury i o porządku stanowionym przez człowieka, o moralności, historii itd…Wreszcie ojciec to również ojczyzna – czy można przed nią uciec i jak daleko sięga cień przez nią rzucany? I oto – po przerwie – ockniemy się w Argentynie.
Namiętne tango „Besa me mucho”, żywiołowy karnawał barwnych masek w osławionej dzielnicy portowej Retiro w Buenos Aires.[…] Co za szalony kontrast do szepczących cieni z ciężkiego snu, z którego własnie się otrząsnęliśmy. Maski – przepyszne. Wspaniały teatr komiczny. Groteskowe, sarmackie typy ważniaków z polskiej ambasady, ich napchane patriotyzmem gęby, ich archaiczny tutaj kodeks honorowy. Skąpstwo albo skrajność : zastaw się a postaw się.[…]Ogląda się rewelacyjnie…wystarczy ten świetny portret – jacy jesteśmy?

Na zakończenie recenzji Tadeusz porównywał inscenizację Węgajt z przedstawieniem olsztyńskim:

”..odnajduję w nim to, czego brakło niedawnej inscenizacji „Ślubu” w olsztyńskim Teatrze Jaracza: olsztyński spektakl, mimo iż wielce przemyślny w konstrukcji, pozostaje chłodny i zimny, pusty, nie dźwięczy. Natomiast obrazy przygotowane w Węgajtach aż pulsują od gorących emocji.”

Potwierdzam to zdanie. Tak się złożyło, że kilka dni po obejrzeniu „Synczyzny”, w której zachwycałem się grą aktorów, a zwłaszcza Sobaszków – obejrzałem w Teatrze Telewizji „Ślub” Gombrowicza we wspaniałej realizacji Teatru Starego w Krakowie, uchodzącej dziś za kanon inscenizacji. I stwierdziłem wtedy z całą stanowczością, że postacie ze „Ślubu” krakowskiego grają mniej przekonywująco, mniej ekspresyjnie i prawdziwie niż Wacek i Mutka!!!Po prostu Oni są bliżsi nam, widzom, nie czujemy w Węgajtach dystansu między „wspaniałym teatrem” a podawanymi przezeń treściami.
Jak widzimy z tego krótkiego przeglądu – Tadeusz Szyłłejko przez prawie 20 lat towarzyszył Teatrowi „Węgajty”, przyjaźnił się z nimi, a swoimi recenzjami oddawał im swój podziw – który próbował przekazać „zjadaczom chleba” – czyli nam wszystkim.
A jednak mi żal, że tu w drzwiach nie pojawi się Tadeusz – tak chętnie bym dziś, choć na kwadrans, do Węgajt z Nim wpadł…

                                                                                                                                              dr Antoni Soduła

Budowanie miejsca? Raczej budowanie na miejscu, w miejscu, wokół. Oczywiście rozumiem intencję sformułowania, jednak zaczynam od zastrzeżeń, bo te wiążą się z nastawieniem, które miałem w tamtym czasie, czasie początku, że istnieją miejsca dane, odziedziczone, które powinny pozostać nienaruszalne. Są już wyposażone we wszystko, co nam potrzebne. Adaptacja jest więc na tym etapie tylko rekonstrukcją. Tak było na początku, gdy wczesną wiosną 1982 roku zaczęliśmy się tu wprowadzać z naszym gospodarstwem teatralnym, które powstało parę lat wcześniej w olsztyńskiej „Pracowni”. Miejsce miało ogromny urok. Zobaczone po raz pierwszy zarysy budowli wyłaniały się z porannych mgieł, wtulone w nieckę pomiędzy lasem a polem, skąpane w słońcu. Wyglądało, że pusty dom da się zamieszkać, że budynek gospodarczy ma wymiary wystarczające, by stać się salą teatralną. Zszedłem z górki i pierwszą rzeczą, którą zrobiłem, było zmierzenie ściany szczytowej tego budynku. Jedna deska stropowa była wyrwana, druga sterczała w powietrze wyrwana do połowy, jednak dach był dobry i co najważniejsze pomiary ściany szczytowej wykazały, że budynek jest nadzwyczaj obszerny. Znałem wiele podobnych opuszczonych gospodarstw w tej podolsztyńskiej okolicy, rzadko zdarzało się spotkać tak dużą przestrzeń. A ta w dodatku czekała na wprowadzenie się. Wreszcie! Po długim czasie poszukiwań i tułaczki, będzie można tu zostać. Mieszkać tu, kilometr od wioski, na skraju lasu. Najpierw samemu, na strychu domu, remontując dół, z którego wyrwano podłogi, piece i rury. By móc przed zimą sprowadzić tu rodzinę, Mutkę i dzieci. Ale był spokój, wiosna, słońce! I nie byłem całkiem sam, przychodziły zwierzęta z lasu, jeleń, bóbr, sowa. Docierali tu do pomocy ludzie z grupy teatralnej „Pracowni”. We wsi, odległej o kilometr można było znaleźć murarza i zduna. Zaczęliśmy odkopywać fundamenty budynku pod przyszłą salę, naprawiliśmy strop i wbudowaliśmy podłogę z świetnych, dobrze wysuszonych desek. Trzymają do dziś! Te proste zmiany, podłoga, okna, przedsionek z kominkiem, toaleta, kuchnia miały taki sens, by móc tu być, oddychać powietrzem tego miejsca, krzątać się, rąbać drzewo, pracować. Miejsce chroniło energię pracy. Inni ludzie zaczęli tu docierać. W lecie robiliśmy warsztaty, najpierw na klepisku w stodole, zanim gotowa była sala. Przyjeżdżała z Krakowa grupa „El Sur”, założona przez dwoje chilijskich imigrantów, Enrico Bello i Anamarię Rojas. W roku 1986 pojawili się Wolf i Małgosia Niklausowie, z którymi postanowiliśmy założyć „od nowa” teatr. Powstał „Teatr Wiejski Węgajty”. I tak zakończyliśmy etap leśnego schronienia, jakiejś w pewnym sensie może nawet ucieczki przed światem. Czas wydłużającego się stanu wojennego był dla mnie czasem całkowitego pomieszania sensów, niesprawiedliwości, zakłamania, opresji. Trzeba się było jakoś od niego odwrócić, by móc myśleć o przyszłości. Po paru latach postanowiliśmy otworzyć się. Dalsze budowanie było zatem budowaniem miejsca dla widzów. Podnieśliśmy w górę salę tworząc nowy strop w kształcie piramidy ściętej. Powstała dość unikalna przestrzeń, porównywalna chyba tylko do olsztyńskiego Domu Mendelsohna, mającego bardzo podobne rozwiązania przestrzenne i wymiary. Stoły i stołki z byłego ośrodka wczasowego, stare ławy z kawkowskiego kościoła i było miejsc na osiemdziesiąt osób! Czasem udawało się zmieścić nawet i sporo więcej. A więc prawdziwy teatr. Źródłem jego miała być muzyka. Szukaliśmy w niej takiego brzmienia, które opisywał w swoich tekstach Stanisław Vincenz. Wątek myślowy odnosił się do jednorodnej tradycji, która jednak, paradoksalnie składała się z wielu wpływów. I była tradycją wieloetniczną, międzynarodową. Nagle miejsce rozrosło się, rozszerzyło. I wchłonęło okolicę. Zaczęliśmy być obecni we wioskach, zapraszać na spektakle tańcem, śpiewaniem. U dziadka Tkaczuka w Kawkowie, który uczył nas kolędowania według wzorów przywiezionych z okolic Lwowa. We wsi Węgajty odnaleźliśmy na strychu najstarszego domu rekwizyty kolędnicze, białego konia, zwanego szemlem i kozę. Nagle drzwi domów zaczęły się wszędzie same otwierać. Szemel pamiętał czasy Ostpreussen! I wiele spraw objętych tabu, za trudnych, by o nich mówić, różne nieprzetłumaczalne dialekty. Spektakle, które wtedy robiliśmy mówiły o traumie wojny i zagłady. Etap zamknął się w roku 1996. Wolf zakładał Scholę, zmierzając w kierunku dramatu liturgicznego, mnie ciągnęło działanie w terenie. Co to jest teren, ten dziwny, ciemny obszar? Jak można by tu zrywać stereotypy, klisze, podejmować wyzwania? Erdmute wchodziła coraz bardziej wszechstronnie w działalność teatralną, emancypując się z roli matki. Miała niebawem wnieść w pełni swój temperament oraz nowe kody myślenia, wysnute z niemieckiej tradycji teatralnej. Przy zachowaniu całej rezerwy do nazw, można by rzec, że teatr nasz z antropologicznego stawał się społecznym. W roku 2003 zaczęliśmy robić „Wioski Teatralne”, pierwsze bazowały na projektach polsko- niemieckiej współpracy. Niemieccy studenci nieco później zaczynają wakacje, stąd się wzięło, że wioskę zaczynamy w drugiej połowie lipca. Miejsce miało być wielorakie, rozgałęzione. Każda edycja miała wprowadzać nowe przestrzenie na mapę festiwalową. Łąka cyrkowa, kwatera u Eli, kawiarnia i kino festiwalowe, pola namiotowe, cztery okoliczne budynki adaptowane do robienia warsztatów, dziedziniec domu pomocy społecznej, świetlica socjoterapeutyczna i oczywiście plenery. Wszystko było teraz inne, niż na początku. Z drugiej strony właśnie teraz spełniało się początkowe oczekiwanie, przeczucie, które kiedyś próbowałem wyrazić posługując się cytatem z Brata Rogera, założyciela wspólnoty Taizé: „ W miejscu gdzie była tylko cicha wioska spotkali się przedstawiciele czterdziestu dwu narodów”. Ewolucja miejsca, czyli przestrzeni polegała na rozszerzaniu. Do czasu, do roku 2006. Do dnia ataku rasistowskiego, ciężkiego pobicia, którego ofiarą stał się Abdel Mandili, aktor marokański z teatralnej grupy uchodźców. Tąpnięcie, zarysowanie, zablokowanie procesu? Nie, raczej nowe doświadczenie, które kazało zmienić myślenie o przestrzeni społecznej. Zaczęły nas coraz bardziej interesować miejsca trudne, na przykład miejsca dzieci. Już wcześniej zaczęliśmy pracować z dziećmi okolicznych wiosek, zwłaszcza tam, gdzie nie było świetlic, gdzie dzieci były zostawiane samym sobie. Rozpoczęliśmy też wtedy pierwsze projekty teatralne w Domu Pomocy Społecznej. I znowu jakaś odwrotność koncepcji miejsca. Praca z ludźmi, dla których nie ma miejsca, wyrzuconych poza nawias wspólnej, czy to rodzinnej, czy to publicznej przestrzeni.
A co dalej? Teatr to ciągły ruch. W teatrze, jak w życiu nie można stać w miejscu. W obecnym sezonie majstrowanie nad naszym miejscem, odziedziczonym w zamierzchłej epoce, mocno już przekształconym, trwa dalej. Modyfikujemy, rozbudowujemy z myślą o przyszłości. Z myślą o tym, jak umożliwić współpracę grupom i ludziom podejmującym najtrudniejsze wyzwania. W lecie prezentować będziemy prace grupy z Bochum, zajmującej się emigrantami. Ten nurt teatru społecznego ktoś nazwał: „Theater aus der Zukunft”, teatr z przyszłości. Czas, gdy przychodzi wiadomość, że jest szansa na ich przyjazd jest smutnym i mętnym czasem po zamachu na Charlie Hebdo. Pokrzepiające jest, że są ludzie, który w obliczu problemów jakie przeżywa Europa próbują coś robić praktycznie. Praktykowanie interkulturalizmu, na sposób tak organiczny i systematyczny, jaki możliwy jest w teatrze rysuje się jako naprawdę istotna perspektywa.

Wacław Sobaszek
22 stycznia, 2015